Het familiegeheim

Het is 18 november 2011. Een zondag. Mijn schoonmoeder Hillie viert haar zeventigste verjaardag. Haar drie zussen zitten op de bank. Ik ken ze al drieëntwintig jaar – zo lang als ik samen ben met Patricia. Het zijn vriendelijke tantes, maar echt goede gesprekken hebben we eigenlijk niet. Ik zie ze eigenlijk alleen op de verjaardagen van mijn schoonmoeder en ‒ tot voor kort ‒ die van mijn schoonvader. En op begrafenissen. Alle vier zussen hebben hun man verloren. Er zit een behoorlijke generatiekloof tussen mij en hen. Waar moet je het over hebben? Ik ben man en zo’n dertig jaar jonger. En dan ben ik ook nog eens van de ‘koude kant’.
Kenmerken die na deze dag niet in mijn voordeel zullen zijn. Althans niet in mijn relatie tot de twee oudste zussen.

Op de bank keuvelen de tantes over het leuke vestje van Rie. Een koopje, gekocht op de markt… Dat dus. Op tafel ligt een afgedrukte foto die gemaakt is voor Hillies’ verjaardag, met daarop drie meisjes. Patricia, mijn vrouw, zit naast me en we gissen wie wie is. De oudste zus is op jonge leeftijd overleden. De andere twee moeten Rie en Willemijn zijn; Hillies’ oudere zussen.

Tante Ria ziet ons overleggen en kruipt naast ons om duidelijkheid te scheppen. Het oudste meisje is inderdaad Jopie, zegt ze. Ze vertelt dat de foto gemaakt is toen ze in Duitsland woonden en dat Jopie… Ria praat door, maar wat ze verder zegt gaat eigenlijk langs me heen. Ook langs Patries, want bijna in koor zeggen we: ‘In Duitsland gewoond?’

‘Weten jullie dat dan niet?’ vraag Ria verbaasd.

De aanloop

In de jaren dertig leeft het gezin Zwagers in armoede. Het zijn de jaren van de
Grote Depressie. Willem Zwagers is niet hoogopgeleid. Hij heeft het mulo afgerond en vervolgens de vakschool tot schilder. Een vaste baan vindt hij echter niet.
Hij gaat van baantje naar baantje. Geld om een huis te huren, laat staan te kopen, is
er niet. Willem en zijn vrouw Hilda huren een kamer bij andere mensen in huis.
Dat was in die tijd niet ongewoon.

Na hun vertrek in 1927 uit Amsterdam betrekken ze een kamer in Zaandam. Hier wordt hun eerste dochter Jopie (1932) geboren. In 1934 verhuizen ze naar Westzaan, wederom inwonend. Hier worden nog twee dochters, Ria (1934) en Willemijn (1937), geboren. Met drie kinderen bij een ander gezin inwonen en moeilijk aan werk kunnen komen is zwaar. In deze moeilijke jaren moeten Willem en Hilda ontvankelijk zijn geworden voor het nationaalsocialistische gedachtegoed van de NSB. De partij die zegt op te komen voor de arbeiders. De partij die zal zorgen dat er weer goed betaald werk komt voor iedereen. En die niets op heeft met de elite en het kapitalisme.

Willem wordt op 11 juni 1935 lid van de NSB. Zijn stamboeknummer is 48813. Hilda wordt een maand later lid en krijgt stamboek-nummer 52324. Zo snel groeit het ledenaantal in die jaren (in de oorlogsjaren zal het aantal leden stijgen tot boven de 120.000).

Naar het Oostfront

De eerste lichting Kriegsberichters vertrekt rond 12 maart 1942 vanuit Berlijn naar Selo Gora (Selo: dorp; Gora: berg), een troosteloos gehucht ten zuidoosten van Leningrad. Hier voegen de eerste KB’ers zich bij het al eerder gearriveerde Nederlandse vrijwilligerslegioen.

Zwagers zit niet bij deze eerste groep. Hij is immers pas net aangekomen in Berlijn. Wijnand Klerk zit daarentegen al sinds eind 1941 in Berlijn en gaat wel mee, als eerste Nederlandse fronttekenaar. Blijkbaar vindt het commando dat één Nederlandse tekenaar voldoende is voor dit eerste transport. Er druppelen echter continu nieuwe KB’ers binnen bij de LAH-kazerne, en er moet besloten zijn dat deze al lang wachtende Nederlanders als eersten naar het front zullen afreizen zodra de gelegenheid zich voordoet. Ook Vergragt maakt onderdeel uit van deze groep.